Pakistan, oficjalnie Islamska Republika Pakistanu, to rozległy i strategicznie położony kraj w Azji Południowej, stanowiący pomost między Bliskim Wschodem a subkontynentem indyjskim. Graniczy z Indiami na wschodzie, Afganistanem na zachodzie i północy, Iranem na południowym zachodzie oraz Chinami na północnym wschodzie, posiadając również długie wybrzeże wzdłuż Morza Arabskiego na południu. Jest to kraj o niezwykłej różnorodności geograficznej, obejmujący majestatyczne, ośnieżone szczyty trzech wielkich pasm górskich – Himalajów, Karakorum i Hindukuszu – w tym drugi najwyższy szczyt świata, K2. W Pakistanie znajdują się również żyzne równiny Pendżabu nawadniane przez rzekę Indus i jej dopływy, surowe pustynie Beludżystanu oraz wybrzeże Makran. Główne ośrodki miejskie to dynamiczna metropolia i dawna stolica Karaczi (Karachi), kulturalne serce kraju Lahaur (Lahore) oraz nowoczesna stolica Islamabad. Pakistan jest kolebką jednej z najstarszych cywilizacji świata – cywilizacji doliny Indusu – a jego terytorium było świadkiem wielu historycznych imperiów i kultur, w tym Gandhary, Mogołów i wpływów perskich oraz środkowoazjatyckich. Jako państwo powstałe w 1947 roku w wyniku podziału Indii Brytyjskich, posiada złożoną tożsamość narodową i kulturową, będąc szóstym najludniejszym krajem świata, zdominowanym przez islam, ale z bogatą mozaiką grup etnicznych, języków i tradycji.

• Pakistan to kraj o niezwykłej różnorodności krajobrazowej, od najwyższych gór świata po wybrzeże Morza Arabskiego.
• Jest domem dla starożytnych cywilizacji (Dolina Indusu) i bogatego dziedzictwa historycznego, w tym zabytków Gandhary i Imperium Mogołów.
• Północne regiony kraju, w tym Gilgit-Baltistan, oferują jedne z najbardziej spektakularnych scenerii górskich na świecie, przyciągając alpinistów i trekkerów.
• Kultura Pakistanu jest barwną mieszanką wpływów południowoazjatyckich, perskich, środkowoazjatyckich i islamskich, widoczną w sztuce, muzyce i tradycjach.
• Kuchnia pakistańska jest znana z aromatycznych, często pikantnych potraw, z bogactwem dań mięsnych, ryżowych i chlebów.
• Podróżowanie po Pakistanie może być wyzwaniem logistycznym, ale oferuje autentyczne doświadczenia i kontakt z niezwykle gościnnymi ludźmi.
• Najlepszy czas na zwiedzanie większości kraju to wiosna (marzec-maj) i jesień (wrzesień-listopad); regiony górskie najlepiej odwiedzać latem (czerwiec-sierpień).

Pakistan: Od Gigantów Karakorum po Starożytne Tajemnice Indusu

Pakistan, kraj o bogatej historii i zapierających dech w piersiach krajobrazach, jest miejscem fascynujących kontrastów, gdzie starożytne cywilizacje spotykają się z dynamiczną teraźniejszością, a majestat przyrody przytłacza swoją potęgą. To tutaj, w północnych rejonach, wznoszą się jedne z najwyższych i najbardziej niedostępnych gór świata, w tym legendarny K2, tworząc raj dla alpinistów i miłośników ekstremalnych trekkingów. Dolina Indusu, kolebka jednej z najwcześniejszych cywilizacji miejskich ludzkości, kryje w sobie archeologiczne skarby Mohendżo Daro i Harappy. Imperium Mogołów pozostawiło po sobie wspaniałe forty, meczety i ogrody, zwłaszcza w historycznym Lahaur, kulturalnej stolicy kraju. Pakistan to także mozaika kultur, języków i tradycji, od mistycznych praktyk sufich, przez unikalną kulturę ludu Kalaszów w Hindukuszu, po barwną sztukę zdobienia ciężarówek. Choć kraj zmaga się z licznymi wyzwaniami, jego mieszkańcy słyną z niezwykłej gościnności, otwierając swoje serca i domy przed podróżnikami pragnącymi odkryć autentyczne oblicze tej złożonej i intrygującej krainy. Podróż do Pakistanu to przygoda, która wymaga otwartości i przygotowania, ale nagradza niezapomnianymi widokami i doświadczeniami.

Historia i teraźniejszość Pakistanu

Historia Pakistanu – kolebka cywilizacji i skrzyżowanie imperiów

Ziemie współczesnego Pakistanu były świadkiem narodzin i upadku wielu cywilizacji i imperiów. Około 2500 r. p.n.e. rozkwitła tu zaawansowana cywilizacja doliny Indusu (Harappa, Mohendżo Daro), jedna z najstarszych na świecie. Później region stał się częścią imperiów perskiego, greckiego (po podbojach Aleksandra Wielkiego), Maurjów (za panowania Aśoki buddyzm zyskał na znaczeniu), Kuszanów (rozwój sztuki Gandhary, łączącej wpływy grecko-buddyjskie), Guptów oraz Sułtanatu Delhijskiego. Wraz z najazdami muzułmańskimi od VIII wieku islam stopniowo stawał się dominującą religią. XVI wiek przyniósł panowanie Wielkich Mogołów, którzy pozostawili po sobie wspaniałe zabytki architektury, zwłaszcza w Lahaur. W XVIII wieku wpływy Mogołów osłabły, a region dostał się pod panowanie Sikhów (w Pendżabie) i lokalnych władców, by ostatecznie w XIX wieku stać się częścią Indii Brytyjskich. Idea odrębnego państwa dla muzułmanów z subkontynentu indyjskiego nabrała kształtu w pierwszej połowie XX wieku, a jej głównym orędownikiem był Muhammad Ali Jinnah. W 1947 roku, wraz z końcem panowania brytyjskiego, nastąpił podział Indii i narodziny niepodległego Pakistanu (początkowo składającego się z dwóch oddzielonych części: Pakistanu Zachodniego i Wschodniego).

Pakistan obecnie – wyzwania i aspiracje islamskiej republiki

Od uzyskania niepodległości historia Pakistanu naznaczona jest okresami niestabilności politycznej, rządów wojskowych, konfliktów z Indiami (głównie o Kaszmir) oraz wojną w 1971 roku, która doprowadziła do secesji Pakistanu Wschodniego i powstania Bangladeszu. Kraj odgrywa kluczową rolę geopolityczną w regionie, będąc sojusznikiem Zachodu w czasie zimnej wojny, ale jednocześnie zmagając się z wewnętrznymi problemami, takimi jak ekstremizm religijny, terroryzm, napięcia etniczne i trudności gospodarcze. Pakistan jest republiką islamską o systemie parlamentarnym, jednak armia tradycyjnie odgrywa znaczącą rolę w polityce. Kraj posiada broń nuklearną. Współczesny Pakistan stoi przed wieloma wyzwaniami: potrzebą wzmocnienia demokracji i instytucji państwowych, walką z ubóstwem i nierównościami społecznymi, poprawą bezpieczeństwa wewnętrznego oraz adaptacją do zmian klimatycznych (kraj jest bardzo narażony na powodzie i susze). Jednocześnie Pakistan dysponuje ogromnym potencjałem – młodą, liczną populacją, bogatymi zasobami naturalnymi, strategicznym położeniem i niezwykłym dziedzictwem kulturowym. Kraj dąży do modernizacji gospodarki, rozwoju infrastruktury (m.in. w ramach Chińsko-Pakistańskiego Korytarza Gospodarczego - CPEC) i poprawy swojego wizerunku na arenie międzynarodowej.

Wakacje w Pakistanie

Wakacje w Pakistanie to propozycja dla podróżników szukających autentycznych doświadczeń, niezwykłych krajobrazów i kontaktu z fascynującą kulturą, gotowych jednak na pewne wyzwania logistyczne i specyficzne warunki. Nie jest to typowy kierunek masowej turystyki, co dla wielu stanowi jego dodatkowy atut.

Zakwaterowanie w Pakistanie

Baza noclegowa w Pakistanie jest bardzo zróżnicowana. W dużych miastach jak Islamabad, Lahaur i Karaczi znajdziemy luksusowe hotele międzynarodowych sieci (np. Serena, Marriott, Pearl Continental) oferujące wysoki standard i pełen zakres usług. Dostępna jest również szeroka gama hoteli średniej klasy (3-4 gwiazdki) oraz tańszych hoteli i pensjonatów (guest houses) o różnym standardzie – od prostych i budżetowych po całkiem komfortowe. W popularnych regionach turystycznych, jak Dolina Hunzy czy Skardu w Gilgit-Baltistan, standard hoteli jest zazwyczaj niższy niż w dużych miastach, ale można znaleźć czyste i przyjazne miejsca z pięknymi widokami. Na szlakach trekkingowych w górach podstawową formą zakwaterowania są bardzo proste schroniska lub kempingi. W niektórych rejonach, zwłaszcza na prowincji, oferta noclegowa może być ograniczona. Warto rezerwować noclegi z wyprzedzeniem, szczególnie w sezonie turystycznym.

Koszty wyżywienia w Pakistanie

Pakistan jest generalnie bardzo tanim krajem pod względem kosztów wyżywienia. Jedzenie w lokalnych restauracjach i ulicznych knajpkach jest niezwykle przystępne cenowo. Obfity posiłek, np. curry z chlebem naan lub porcja biryani, może kosztować równowartość 1-3 USD. Nawet w restauracjach średniej klasy ceny są znacznie niższe niż w Europie. Droższe są jedynie restauracje w luksusowych hotelach i te serwujące kuchnię międzynarodową w dużych miastach. Napoje, takie jak lassi (jogurtowy napój) czy świeżo wyciskane soki, są również bardzo tanie. Warto próbować lokalnych specjałów, które oferują bogactwo smaków w niskiej cenie. Walutą jest rupia pakistańska (PKR).

Co przywieźć z Pakistanu?

Pakistan oferuje szeroki wybór pięknych i unikalnych pamiątek, często będących wynikiem tradycyjnego rzemiosła. Bardzo popularne są dywany, zarówno wełniane, jak i jedwabne, o różnorodnych wzorach (perskich, turkmeńskich). Warto zwrócić uwagę na wyroby z drewna, zwłaszcza misternie rzeźbione meble, szkatułki i elementy dekoracyjne z drzewa orzechowego (popularne w Kaszmirze i Swat). Piękne są również wyroby z miedzi i mosiądzu (tace, dzbany, lampy), często zdobione grawerunkami. Tekstylia to kolejna mocna strona – szale z kaszmiru i pashminy (choć trzeba uważać na jakość), bawełniane tkaniny z tradycyjnymi wzorami (np. ajrak z Sindhu), haftowane koszule (kurta) i narzuty. Ciekawą pamiątką może być biżuteria, zarówno srebrna z kamieniami półszlachetnymi, jak i tradycyjna biżuteria etniczna. W regionach górskich można kupić wełniane czapki (pakol), kamizelki i lokalne rękodzieło. Warto też zwrócić uwagę na wyroby skórzane (buty, torby) oraz ceramika (zwłaszcza z Multanu). Na bazarach (souq) można znaleźć również przyprawy, suszone owoce i orzechy.

Możliwości spędzania wolnego czasu

Możliwości spędzania czasu w Pakistanie są niezwykle bogate i zróżnicowane, choć dostęp do niektórych z nich może być ograniczony ze względów bezpieczeństwa lub logistycznych. Północ kraju to raj dla miłośników gór – oferuje światowej klasy trekking (np. do bazy pod K2, Nanga Parbat, w dolinach Hunzy i Ishkoman), alpinizm (liczne siedmio- i ośmiotysięczniki), a także wspinaczkę skałkową (np. Trango Towers). Malownicza Karakoram Highway sama w sobie jest atrakcją, oferując niezapomniane widoki. Miłośnicy historii i kultury będą zachwyceni zwiedzaniem starożytnych ruin cywilizacji doliny Indusu (Mohendżo Daro, Harappa), buddyjskich zabytków Gandhary (Taxila), wspaniałych fortów i meczetów z czasów Mogołów (Lahaur), mistycznych sanktuariów sufich (Multan, Sehwan Sharif) oraz unikalnych kultur ludów górskich (Kalasze, Hunzakuts). Można tu również podziwiać tradycyjne rzemiosło, uczestniczyć w barwnych festiwalach (np. Shandur Polo Festival) czy obserwować codzienne życie na tętniących życiem bazarach. Południowe wybrzeże Makran oferuje potencjał do plażowania i sportów wodnych, choć infrastruktura jest tam słabo rozwinięta. Parki narodowe, jak Deosai czy Hingol, dają możliwość kontaktu z dziką przyrodą.

Dla plażowiczów – potencjał wybrzeża Makran Wybrzeże Makran w Beludżystanie oferuje długie, piaszczyste plaże i ciekawe formacje skalne (np. Princess of Hope w Parku Narodowym Hingol). Jednak infrastruktura turystyczna jest tu bardzo słabo rozwinięta, a region zmaga się z problemami bezpieczeństwa. Plażowanie jest możliwe, ale wymaga starannego planowania i świadomości lokalnych warunków. Bardziej dostępne, choć mniej spektakularne, plaże znajdują się w okolicach Karaczi.

Dla podróżujących budżetowo – przygoda w niskiej cenie Pakistan jest jednym z najtańszych krajów na świecie dla podróżników z ograniczonym budżetem. Koszty zakwaterowania (w prostych hotelach i pensjonatach), wyżywienia (w lokalnych jadłodajniach) i transportu (publicznego) są bardzo niskie. Pozwala to na długie podróże nawet przy niewielkich funduszach. Wymaga to jednak dużej elastyczności, cierpliwości (transport bywa powolny i nieprzewidywalny) oraz gotowości na proste warunki i potencjalne wyzwania logistyczne i kulturowe.

Wycieczki w Pakistanie

Wycieczki lokalne

Pakistan oferuje wiele fascynujących wycieczek, od krótkich wypadów z miast po wielodniowe ekspedycje w góry. Wiele z nich wymaga dobrej organizacji i często lokalnego wsparcia.

• Zwiedzanie Lahauru – serca kultury Mogołów

  • Skąd: Lahaur
  • Czas trwania: 1-2 dni | Cena: Wstępy do zabytków są tanie (kilka USD), koszt przewodnika/transportu zależy od standardu.
  • Opis wycieczki: Odkrywanie bogactwa historycznego Lahauru: imponujący Fort Lahaur (UNESCO) z pałacami i dziedzińcami, monumentalny Meczet Badshahi, piękne Ogrody Shalimar (UNESCO), klimatyczne Stare Miasto (Walled City) z wąskimi uliczkami i bazarami, Muzeum Lahauru oraz ceremonia zamknięcia granicy w Wagah (Wagah Border Ceremony).

• Wycieczka do Taxili – skarby Gandhary

  • Skąd: Islamabad/Rawalpindi
  • Czas trwania: Cały dzień | Cena: Wstęp ok. 3-5 USD + transport/przewodnik.
  • Opis wycieczki: Wizyta w starożytnym mieście Taxila (UNESCO), ważnym ośrodku buddyjskiej cywilizacji Gandhary. Zwiedzanie ruin klasztorów (np. Jaulian, Mohra Moradu), stup i miasta Sirkap, a także bogatego w znaleziska Muzeum Taxili, prezentującego unikalną sztukę grecko-buddyjską.

• Trekking w Dolinie Hunzy

  • Skąd: Karimabad (Hunza)
  • Czas trwania: Kilka dni (np. trekking do Rakaposhi Base Camp, Ultar Meadow) | Cena: Zależna od długości, wynajęcia przewodnika/tragarzy, standardu noclegów (orientacyjnie od 50-100 USD za dzień na osobę).
  • Opis wycieczki: Wędrówki przez jedną z najpiękniejszych dolin świata, otoczoną majestatycznymi szczytami Karakorum (Rakaposhi, Ultar Sar, Ladyfinger Peak). Podziwianie lodowców, moren, zielonych tarasów uprawnych, wizyty w historycznych fortach (Baltit, Altit) i kontakt z kulturą długowiecznych Hunzakuts.

• Wycieczka do Dolin Kalaszów

  • Skąd: Chitral
  • Czas trwania: 2-3 dni | Cena: Zależna od transportu (wymagany jeep), noclegów i ewentualnego przewodnika (ok. 150-250 USD za całość na osobę).
  • Opis wycieczki: Podróż do odległych dolin Bumburet, Rumbur i Birir w Hindukuszu, zamieszkanych przez unikalną społeczność Kalaszów, którzy zachowali własną religię, język i tradycje. Możliwość obserwacji ich codziennego życia, architektury i uczestnictwa w festiwalach (np. Chilam Joshi wiosną).

• Przejazd fragmentem Karakoram Highway (KKH)

  • Skąd: Różne punkty wzdłuż KKH (np. z Islamabadu do Gilgit/Hunzy)
  • Czas trwania: Kilka dni | Cena: Zależna od środka transportu (autobus publiczny, wynajęty samochód/jeep).
  • Opis wycieczki: Podróż jedną z najwyżej położonych międzynarodowych dróg na świecie, wijącą się przez spektakularne krajobrazy Karakorum, wzdłuż rzek Indus i Hunza. Po drodze niezapomniane widoki na ośnieżone szczyty, lodowce, głębokie doliny i możliwość zatrzymania się w malowniczych miejscowościach.
• Wycieczka do Mohendżo Daro
  • Skąd: Sukkur, Larkana (Sindh)
  • Czas trwania: Cały dzień | Cena: Wstęp ok. 5 USD + transport.
  • Opis wycieczki: Zwiedzanie imponujących ruin jednego z głównych miast starożytnej cywilizacji doliny Indusu (UNESCO). Odkrywanie pozostałości zaawansowanego planowania urbanistycznego, systemu kanalizacji, Wielkiej Łaźni i innych budowli sprzed ponad 4000 lat. Wizyta w pobliskim muzeum.

Pakistan, ze względu na swoje położenie na styku wielkich pasm górskich i bogatą historię jako skrzyżowanie cywilizacji, jest krajem niezwykle atrakcyjnym dla podróżników o specyficznych zainteresowaniach. Jest to absolutna mekka dla miłośników gór, oferując nie tylko możliwość zdobywania najwyższych szczytów, ale przede wszystkim spektakularne trasy trekkingowe wśród krajobrazów uważanych za jedne z najpiękniejszych na świecie. Entuzjaści historii i archeologii znajdą tu unikalne na skalę światową zabytki, od pozostałości prehistorycznych miast nad Indusem, przez buddyjskie klasztory Gandhary, po wspaniałości architektury Mogołów. Kraj ten jest również rajem dla fotografów, którzy mogą uwieczniać zarówno potęgę przyrody, jak i barwność kultury – od surowych górskich pejzaży, przez kolorowe ciężarówki, po wyraziste twarze mieszkańców. Miłośnicy przyrody docenią różnorodność ekosystemów, od wysokogórskich płaskowyżów po parki narodowe na nizinach. Poszukiwacze autentycznych doświadczeń kulturowych będą usatysfakcjonowani możliwością kontaktu z różnorodnymi grupami etnicznymi, obserwacją tradycyjnych festiwali i doświadczeniem legendarnej pakistańskiej gościnności.

Dla fotografów – dramatyzm natury i feeria barw kultury Pakistan oferuje fotografom nieskończone inspiracje. Majestat Karakorum, Hindukuszu i Himalajów, z ośnieżonymi gigantami, turkusowymi jeziorami (Attabad, Saiful Muluk) i potężnymi lodowcami (Baltoro), dostarcza kadrów o epickim rozmachu. Kontrastują z nimi tętniące życiem, chaotyczne miasta jak Lahaur czy Karaczi, z ich historyczną architekturą i scenami ulicznymi. Unikalnym zjawiskiem jest "truck art" – niezwykle barwne zdobienia ciężarówek. Portrety przedstawicieli licznych grup etnicznych (Pasztunów, Pendżabczyków, Sindów, Beludżów, Kalaszów, mieszkańców Hunzy) są niezwykle wyraziste. Kolorowe festiwale, mistyczne ceremonie sufich i codzienne życie na bazarach również stanowią wdzięczny temat.

Dla historyków – od Indusu przez Gandharę po Mogołów Pakistan to prawdziwa skarbnica dla historyków. Ruiny Mohendżo Daro i Harappy pozwalają dotknąć początków cywilizacji miejskiej. Taxila i inne stanowiska w regionie Peszawaru i Swat ukazują bogactwo synkretycznej kultury i sztuki Gandhary. Lahaur, z Fortem, Meczetem Badshahi i Ogrodami Shalimar, jest żywym świadectwem potęgi i wyrafinowania Imperium Mogołów. Imponujący Fort Rohtas (UNESCO) reprezentuje architekturę wojskową z okresu Suri. Liczne sanktuaria sufickie (np. w Multanie, Uch Sharif) opowiadają historię mistycyzmu islamskiego na subkontynencie.

Dla przyrodników – od płaskowyżów po parki narodowe Różnorodność przyrodnicza Pakistanu jest imponująca. Wysokogórski Park Narodowy Deosai, zwany "dachem świata", to rozległy płaskowyż znany z unikalnej flory i fauny, w tym niedźwiedzia himalajskiego. Park Narodowy Hingol w Beludżystanie chroni wybrzeże Makran z ciekawymi formacjami skalnymi, lasami namorzynowymi i populacją krokodyla błotnego. Park Narodowy Khunjerab na granicy z Chinami jest domem dla koziorożców syberyjskich, owiec Marco Polo i (rzadko widywanych) irbisów śnieżnych. Doliny północnego Pakistanu obfitują w różnorodne gatunki ptaków i roślinność alpejską.

Dla aktywnych – królestwo trekkingu i alpinizmu Pakistan to jeden z najważniejszych na świecie celów dla zaawansowanego trekkingu i alpinizmu. Region Gilgit-Baltistan oferuje niezliczone możliwości wędrówek, od kilkudniowych tras po wielotygodniowe ekspedycje w sercu Karakorum, takie jak trekking do bazy pod K2 przez lodowiec Baltoro i przełęcz Gondogoro La, czy trekking wokół Nanga Parbat. Możliwe są również trekkingi w Hindukuszu i Himalajach. Karakoram Highway jest popularną trasą dla rowerzystów górskich. Rzeki górskie stwarzają potencjał dla raftingu (choć infrastruktura jest słabo rozwinięta).

Dla pielgrzymów – sufizm, sikhizm i starożytne korzenie Pakistan jest ważnym celem pielgrzymek dla wyznawców różnych religii. Dla muzułmanów, zwłaszcza sufich, kluczowe są liczne dargah (sanktuaria) świętych sufickich, jak Data Darbar w Lahaurze, grobowiec Shah Rukn-e-Alam w Multanie czy sanktuarium Lal Shahbaz Qalandar w Sehwan Sharif, które przyciągają tłumy wiernych podczas dorocznych festiwali (urs). Dla Sikhów ogromne znaczenie ma Gurdwara Darbar Sahib Kartarpur, dostępna dla pielgrzymów z Indii przez specjalny korytarz, oraz Gurdwara Panja Sahib w Hasan Abdal. W regionie Pendżabu znajdują się również ważne dla hinduistów świątynie Katas Raj. Starożytne buddyjskie stanowiska w Taxili również przyciągają osoby zainteresowane historią buddyzmu.

Kuchnia Pakistanu

Kuchnia pakistańska jest niezwykle bogata, aromatyczna i różnorodna, odzwierciedlając wpływy kulturowe z Azji Południowej, Persji, Azji Środkowej i Bliskiego Wschodu. Słynie z intensywnych smaków, często pikantnych, oraz obfitego wykorzystania mięsa (baranina, wołowina, kurczak), ryżu, pszenicy (w postaci chlebów) i przypraw.

Dania kuchni pakistanu

• Biryani (Birjani) - Jedno z najpopularniejszych i najbardziej lubianych dań. Aromatyczny ryż (zwykle basmati) gotowany z mięsem (kurczak, baranina, wołowina), jogurtem, cebulą, pomidorami i bogatą mieszanką przypraw (szafran, kardamon, goździki, cynamon, liść laurowy, gałka muszkatołowa). Istnieje wiele regionalnych odmian, np. Sindhi Biryani (pikantniejsze, z ziemniakami), Punjabi Biryani. Składniki: Ryż basmati, mięso, jogurt, cebula, czosnek, imbir, pomidory, ziemniaki (opcjonalnie), przyprawy (garam masala, kurkuma, chili, szafran, kardamon itp.), olej/ghee.

• Nihari (Nihari) - Gęsty, pikantny gulasz przygotowywany z wolno gotowanej golonki wołowej lub baraniej z dodatkiem szpiku kostnego. Ma bogaty, intensywny smak i jest często jedzony na śniadanie, zwłaszcza w Karaczi i Lahaurze, z chlebem naan. Składniki: Golonka wołowa/barania, szpik kostny, mąka (do zagęszczenia), olej/ghee, cebula, czosnek, imbir, bogata mieszanka przypraw (nihari masala).

• Karahi (Karaji) - Danie mięsne (kurczak, baranina) gotowane w charakterystycznym naczyniu typu wok zwanym karahi, z pomidorami, zielonym chili, imbirem, czosnkiem i przyprawami. Zazwyczaj przygotowywane na dużym ogniu, ma intensywny, świeży smak. Podawane z naan lub roti. Składniki: Mięso (kurczak/baranina), pomidory, zielone chili, imbir, czosnek, jogurt (opcjonalnie), przyprawy (kmin, kolendra, kurkuma), olej/ghee.

• Haleem (Halim) - Pożywna, gęsta potrawa przypominająca gulasz, przygotowywana z mieszanki pszenicy, jęczmienia, soczewicy i mięsa (wołowina, baranina, kurczak), wolno gotowanych przez wiele godzin aż do uzyskania jednolitej konsystencji. Podawana z dodatkami: smażoną cebulą, świeżym imbirem, miętą, cytryną. Popularna podczas Ramadanu i świąt. Składniki: Pszenica, jęczmień, różne rodzaje soczewicy, mięso, cebula, czosnek, imbir, przyprawy, olej/ghee.

• Seekh Kebab (Sikh Kebab) - Mielone mięso (baranina, wołowina, kurczak) doprawione cebulą, czosnkiem, imbirem, chili i przyprawami, formowane na długich metalowych szpikulcach (seekh) i grillowane w piecu tandoor lub na węglu drzewnym. Soczyste i aromatyczne.

• Chapli Kebab (Czapli Kebab) - Specjalność z regionu Peszawaru. Płaskie, okrągłe kotlety z grubo mielonego mięsa (wołowina/baranina) wymieszanego z cebulą, pomidorami, zielonym chili, jajkiem, nasionami kolendry i granatu, smażone na patelni lub na płaskiej płycie. Mają charakterystyczną teksturę i smak.

• Saag (Sag) - Danie wegetariańskie przygotowywane z zielonych liściastych warzyw, najczęściej gorczycy sarepskiej (sarson ka saag), szpinaku (palak) lub innych lokalnych zielenin, gotowanych z przyprawami, często z dodatkiem masła lub śmietany. Popularne zwłaszcza zimą w Pendżabie, często podawane z kukurydzianym chlebem (makki di roti).

• Dal (Dal) - Ogólna nazwa dla dań z gotowanej soczewicy, fasoli lub grochu. Istnieje wiele odmian, np. Dal Makhani (czarna soczewica i fasola w kremowym sosie maślanym), Dal Fry (żółta soczewica z podsmażaną cebulą i przyprawami). Stanowi ważny element codziennej diety.

• Naan / Roti (Nan / Roti) - Podstawowe rodzaje płaskiego chleba. Naan jest pieczony w piecu tandoor, często z dodatkiem masła (butter naan) lub czosnku (garlic naan). Roti (lub Chapati) to prostszy, cieńszy chleb pieczony na płaskiej płycie (tawa). Niezbędny dodatek do większości dań.

• Lassi (Lasi) - Popularny napój jogurtowy, serwowany na słodko (z cukrem, czasem z owocami np. mango lassi) lub na słono (z solą i przyprawami). Doskonale orzeźwia i łagodzi pikantne potrawy.

Pogoda w Pakistanie

Klimat Pakistanu jest bardzo zróżnicowany ze względu na rozległość kraju i ukształtowanie terenu. Występują tu zarówno obszary podzwrotnikowe i pustynne, jak i wysokogórskie ze strefą wiecznych śniegów. Główny wpływ na opady ma monsun letni, który najsilniej oddziałuje na wschodnie i północne regiony.

• Równiny Pendżabu i Sindu (w tym Lahaur, Karaczi): Panuje tu klimat podzwrotnikowy kontynentalny (Pendżab) i suchy/pustynny (Sind). Lata (kwiecień-czerwiec) są ekstremalnie gorące, z temperaturami często przekraczającymi 40-45°C. Okres monsunowy (lipiec-wrzesień) przynosi opady deszczu i wysoką wilgotność, co nieco obniża temperatury, ale potęguje uczucie parności. Zimy (listopad-luty) są łagodne i przyjemne, z temperaturami w dzień ok. 15-25°C, ale noce mogą być chłodne.
• Beludżystan (południowy zachód): Dominuje klimat pustynny i półpustynny. Lata są bardzo gorące i suche, zimy łagodne w dzień i chłodne w nocy. Opady są bardzo skąpe.
• Północno-zachodnie pogranicze (w tym Peszawar): Klimat podzwrotnikowy kontynentalny, suchy. Lata gorące, zimy chłodne, z większą ilością opadów zimowych i wiosennych niż na równinach Indusu.
• Regiony górskie (Gilgit-Baltistan, Khyber Pakhtunkhwa, Azad Kaszmir): Klimat jest silnie zróżnicowany w zależności od wysokości. W dolinach (np. Gilgit, Skardu, Chitral) lata są ciepłe lub gorące i suche, a zimy bardzo mroźne ze śniegiem. Na dużych wysokościach panuje klimat alpejski i arktyczny, z krótkim, chłodnym latem i długą, surową zimą. Opady występują głównie zimą (śnieg) i wiosną. Pogoda w górach jest bardzo zmienna.

Kiedy odwiedzić Pakistanu

Najlepszy czas na podróż do Pakistanu zależy od regionu, który planujemy odwiedzić:

• Wiosna (marzec - maj): Uważana za dobry czas na zwiedzanie większości kraju. Temperatury na równinach są jeszcze umiarkowane przed nadejściem największych upałów. W górach pogoda się poprawia, śniegi topnieją, a doliny (np. Hunza, Swat) pokrywają się kwiatami (szczególnie kwitnące morele w kwietniu). Idealny czas na zwiedzanie zabytków (Lahaur, Taxila), podróżowanie po Pendżabie i Sindzie (choć w maju już gorąco), trekking na niższych wysokościach.

• Lato (czerwiec - sierpień): Na równinach panują ekstremalne upały i monsun (lipiec-sierpień), co czyni podróżowanie bardzo uciążliwym. Jest to jednak najlepszy sezon na trekking i alpinizm w wysokich górach Karakorum, Hindukuszu i Himalajów (Gilgit-Baltistan, Chitral), kiedy pogoda jest najbardziej stabilna, a przełęcze dostępne. Jest to również czas Shandur Polo Festival (lipiec).

• Jesień (wrzesień - listopad): Drugi najlepszy okres na zwiedzanie większości Pakistanu. Monsun ustępuje, temperatury na równinach stają się przyjemniejsze. W górach dni są słoneczne, a jesienne kolory (zwłaszcza w Dolinie Hunzy w październiku) tworzą spektakularne krajobrazy. Dobry czas na zwiedzanie kulturowe, podróżowanie po Karakoram Highway, trekking (choć dni są krótsze i noce chłodniejsze).

• Zima (grudzień - luty): Najlepszy czas na odwiedzenie południowych regionów (Sind, południowy Pendżab, wybrzeże), kiedy temperatury są łagodne i przyjemne. W północnych regionach górskich panują bardzo trudne warunki, z silnymi mrozami i obfitymi opadami śniegu, wiele dróg i przełęczy jest nieprzejezdnych. Lahaur i Islamabad mogą doświadczać gęstej mgły (smogu).

Transport w Pakistanie

Jak dojechać/dolecieć z Polski

• Samolot: Najbardziej praktyczny sposób dotarcia do Pakistanu. Pakistan International Airlines (PIA), narodowy przewoźnik, oferuje loty z niektórych miast europejskich, ale często z przesiadkami lub nieregularnie. Wygodniejsze są zazwyczaj połączenia innymi liniami z jedną przesiadką, najczęściej w krajach Zatoki Perskiej (np. przez Dubaj z Emirates/FlyDubai, przez Doha z Qatar Airways, przez Abu Dhabi z Etihad) lub w Stambule (Turkish Airlines). Główne międzynarodowe lotniska znajdują się w Islamabadzie (ISB), Karaczi (KHI) i Lahaurze (LHE). Czas podróży z Polski wynosi zwykle od 10 do 18 godzin, w zależności od trasy i przesiadek.

Informacje wjazdowe

Obywatele Polski potrzebują wizy, aby wjechać do Pakistanu. Od niedawna dostępny jest system wiz elektronicznych (e-visa) dla turystów z wielu krajów, w tym Polski. Aplikację składa się online za pośrednictwem dedykowanego portalu rządowego. Wymagane jest wypełnienie wniosku, załączenie skanu paszportu (ważnego min. 6 miesięcy), zdjęcia, potwierdzenia rezerwacji hotelowej lub listu zapraszającego od licencjonowanego operatora turystycznego w Pakistanie. Czas oczekiwania na decyzję wizową może być różny. Istnieje również możliwość ubiegania się o wizę w ambasadzie Pakistanu w Warszawie, ale proces e-wizy jest zazwyczaj wygodniejszy. Należy upewnić się co do aktualnych wymagań wizowych przed planowaniem podróży, gdyż mogą one ulegać zmianom. W niektórych regionach (np. Azad Kaszmir, niektóre obszary plemienne) mogą być wymagane dodatkowe pozwolenia (NOC - No Objection Certificate).

Jak poruszać się w Pakistanie

Transport wewnętrzny w Pakistanie może być przygodą samą w sobie. Sieć transportowa jest rozległa, ale jej jakość i komfort bywają bardzo zróżnicowane.

• Autobusy dalekobieżne: Najpopularniejszy i najtańszy sposób podróżowania na długich dystansach. Istnieje wiele prywatnych firm oferujących połączenia między miastami. Standard jest bardzo różny – od luksusowych, klimatyzowanych autokarów (np. Daewoo Express, Faisal Movers) kursujących po głównych trasach (zwłaszcza autostradach), po bardzo proste, przepełnione lokalne autobusy. Bilety na lepsze linie warto rezerwować z wyprzedzeniem.
• Pociągi: Pakistańskie koleje (Pakistan Railways) oferują rozległą sieć połączeń, zwłaszcza na trasach północ-południe (np. Karaczi-Lahaur-Rawalpindi/Islamabad). Jest to ciekawy sposób na zobaczenie kraju, ale pociągi są często opóźnione, a standard wagonów (nawet w wyższych klasach) może odbiegać od oczekiwań. Warto wybierać ekspresy i rezerwować miejsca w klimatyzowanych wagonach (AC Standard, AC Business).
• Loty krajowe: PIA oraz kilka prywatnych linii (np. SereneAir, Airblue, AirSial) oferują połączenia między głównymi miastami (Islamabad, Karaczi, Lahaur, Peszawar, Kwetta, Multan) oraz do regionów północnych (Gilgit, Skardu, Chitral). Jest to najszybszy sposób na pokonanie dużych odległości, szczególnie w górach. Loty do regionów górskich są jednak bardzo zależne od pogody i często bywają odwoływane.
• Wynajem samochodu z kierowcą: Popularna i często rekomendowana opcja dla turystów, zwłaszcza poza głównymi miastami. Samodzielne prowadzenie samochodu jest możliwe, ale niezalecane ze względu na chaotyczny ruch drogowy, zły stan niektórych dróg i kwestie bezpieczeństwa. Wynajęcie samochodu z lokalnym kierowcą jest stosunkowo niedrogie, wygodne i bezpieczniejsze. Na terenach górskich często konieczny jest wynajem jeepa 4x4.
• Taksówki i Riksze: Dostępne w miastach. Taksówki rzadko używają taksometrów, więc cenę należy ustalić z góry. Riksze motorowe (auto-rickshaws) są tańsze i popularne na krótszych dystansach. Aplikacje typu ride-sharing (Uber, Careem) działają w największych miastach.
• Transport publiczny w miastach: Zazwyczaj opiera się na minibusach, rikszach i lokalnych autobusach; bywa chaotyczny i przepełniony. W Lahaurze działa nowoczesne metrobus.

Największe atrakcje Pakistanu

Pakistan kryje w sobie ogromne bogactwo atrakcji historycznych, kulturowych i przyrodniczych, z których wiele jest unikalnych na skalę światową.

Góry i wyżyny

• Karakorum (Gilgit-Baltistan) - Jedno z najpotężniejszych pasm górskich świata, dom dla K2 (drugiego najwyższego szczytu Ziemi), Gaszerbrumów, Broad Peak i wielu innych gigantów. Raj dla alpinistów i trekkerów. Oferuje niewiarygodne krajobrazy lodowców (Baltoro, Biafo, Hispar) i skalnych wież (Trango Towers).
• Himalaje Zachodnie (Azad Kaszmir, Khyber Pakhtunkhwa) - W tym masyw Nanga Parbat (dziewiąty szczyt świata), znany jako "Killer Mountain", otoczony pięknymi dolinami i łąkami (np. Fairy Meadows).
• Hindukusz (Chitral, Khyber Pakhtunkhwa) - Wysokie pasmo górskie na granicy z Afganistanem, z najwyższym szczytem Tirich Mir. Obejmuje unikalne doliny Kalaszów.
• Płaskowyż Deosai (Gilgit-Baltistan) - Ogromny (ok. 3000 km²) płaskowyż alpejski na wysokości ponad 4000 m n.p.m., znany jako "kraina gigantów". Park narodowy chroniący unikalną florę i faunę, w tym niedźwiedzia himalajskiego.

Obszary chronione

• Park Narodowy Deosai (Gilgit-Baltistan) - Opisany wyżej, chroni wysokogórski ekosystem płaskowyżu.
• Park Narodowy Hingol (Beludżystan) - Największy park narodowy Pakistanu, obejmujący wybrzeże Makran, rzekę Hingol, wulkany błotne i ciekawe formacje skalne (Princess of Hope, Sphinx). Chroni m.in. krokodyle błotne.
• Park Narodowy Khunjerab (Gilgit-Baltistan) - Położony przy granicy z Chinami, na dużej wysokości. Chroni faunę alpejską, w tym koziorożce, owce Marco Polo i irbisy. Przez park przebiega Karakoram Highway i Przełęcz Khunjerab (najwyżej położone przejście graniczne na świecie).
• Park Narodowy Ayubia (Khyber Pakhtunkhwa) - Górski park niedaleko Islamabadu, popularne miejsce wypoczynku, chroniące lasy iglaste i faunę (makaki, lamparty).

Cuda natury

• Lodowiec Baltoro i Concordia (Gilgit-Baltistan) - Jeden z najdłuższych lodowców poza strefami polarnymi, prowadzący do Concordii – miejsca, gdzie zbiegają się lodowce Baltoro i Godwin-Austen, oferującego "tronową salę bogów gór" z widokiem na K2, Broad Peak i Gaszerbrumy.
• Trango Towers (Gilgit-Baltistan) - Grupa spektakularnych granitowych wież i iglic skalnych w Karakorum, uważanych za jedne z najtrudniejszych i najpiękniejszych celów wspinaczkowych na świecie.
• Jezioro Attabad (Dolina Hunzy, Gilgit-Baltistan) - Niezwykłe, turkusowe jezioro powstałe w 2010 roku w wyniku potężnego osuwiska, które przegrodziło rzekę Hunza. Obecnie popularna atrakcja turystyczna.
• Jezioro Saiful Muluk (Dolina Kaghan, Khyber Pakhtunkhwa) - Piękne, wysokogórskie jezioro otoczone ośnieżonymi szczytami, owiane legendami.

Malownicze miasteczka

• Wioski Doliny Hunzy (Karimabad, Altit, Ganesh) (Gilgit-Baltistan) - Malowniczo położone osady w sercu Karakorum, z tradycyjną architekturą, historycznymi fortami (Baltit, Altit), tarasowymi polami uprawnymi i widokami na Rakaposhi i Ultar Sar.
• Dolina Kalaszów (Bumburet, Rumbur, Birir) (Hindukusz, Chitral) - Odizolowane doliny zamieszkane przez lud Kalaszów, z ich unikalną kulturą, religią, drewnianą architekturą i barwnymi strojami.

Zabytki miejsko-pałacowe

• Fort Lahaur (Shahi Qila) (Lahaur) - Potężna cytadela z czasów Mogołów (UNESCO), obejmująca pałace (Sheesh Mahal – Pałac Luster), meczety, bramy i ogrody. Świadectwo potęgi i wyrafinowania władców.
• Ogrody Shalimar (Lahaur) - Perskie ogrody krajobrazowe z czasów Mogołów (UNESCO), z fontannami, pawilonami i kanałami wodnymi. Arcydzieło sztuki ogrodowej.
• Mohatta Palace (Karaczi) - Piękny pałac zbudowany w latach 20. XX wieku dla hinduskiego biznesmena, w stylu radżastańsko-mogolskim. Obecnie muzeum sztuki.

Zabytki budownictwa obronnego

• Fort Rohtas (Pendżab) - Ogromny fort z XVI wieku (UNESCO), zbudowany przez Sher Shah Suri. Imponujący przykład wczesnej muzułmańskiej architektury wojskowej na subkontynencie.
• Fort Baltit (Karimabad, Hunza) - Historyczna siedziba władców Hunzy, malowniczo położona na wzgórzu, z widokiem na dolinę. Obecnie muzeum.
• Fort Altit (Dolina Hunzy) - Jeszcze starszy niż Baltit, uważany za najstarszą budowlę w regionie, również pięknie położony.

Zabytki sakralne i miejsca kultu

• Meczet Badshahi (Lahaur) - Jeden z największych meczetów na świecie, arcydzieło architektury Mogołów, z ogromnym dziedzińcem i imponującymi minaretami.
• Meczet Faisal (Islamabad) - Nowoczesny meczet o unikalnej architekturze przypominającej namiot beduiński, symbol Islamabadu i jeden z największych meczetów w Azji.
• Sanktuaria Sufich (Dargah) (Multan, Sehwan Sharif, Lahaur, Uch Sharif etc.) - Liczne grobowce i kompleksy świątynne poświęcone świętym sufickim, ważne centra duchowe i miejsca pielgrzymek, często z charakterystyczną architekturą i mistyczną atmosferą.
• Buddyjskie stanowiska w Taxili (Pendżab) - Ruiny klasztorów, stup i miast z okresu Gandhary (UNESCO).
• Zespół świątyń Katas Raj (Pendżab) - Starożytny kompleks świątyń hinduistycznych poświęconych Śiwie, z świętym jeziorem. Ważne miejsce pielgrzymek dla hinduistów.

Ślady dawnych cywilizacji

• Mohendżo Daro (Sind) - Ruiny jednego z głównych miast cywilizacji doliny Indusu (UNESCO), świadectwo zaawansowanej kultury urbanistycznej sprzed ponad 4000 lat.
• Harappa (Pendżab) - Drugie ważne miasto cywilizacji doliny Indusu, z pozostałościami murów obronnych, spichlerzy i platform.
• Taxila (Pendżab) - Opisana wyżej, ważny ośrodek cywilizacji Gandhary, łączący wpływy indyjskie, perskie i greckie (UNESCO).

Inne atrakcje pakistanu

• Karakoram Highway (KKH) (Gilgit-Baltistan, Khyber Pakhtunkhwa) - Jedna z najwyżej położonych dróg międzynarodowych na świecie, łącząca Pakistan z Chinami. Sama podróż nią jest niezwykłą przygodą, oferując zapierające dech w piersiach widoki.
• Sztuka zdobienia ciężarówek (Truck Art) (Cały kraj) - Unikalne, niezwykle barwne i bogate zdobienia ciężarówek i autobusów, będące formą sztuki ludowej i wizytówką Pakistanu.
• Shandur Polo Festival (Przełęcz Shandur, Gilgit-Baltistan/Chitral) - Coroczny festiwal polo rozgrywany na najwyżej położonym boisku do polo na świecie (ok. 3700 m n.p.m.), przyciągający tłumy widzów i drużyny z Gilgit i Chitral.

Zdrowie i bezpieczeństwo w Pakistanie

Uwaga: Pakistan jest krajem o złożonej sytuacji bezpieczeństwa. Przed podjęciem decyzji o podróży i w jej trakcie należy bezwzględnie zapoznać się z aktualnymi ostrzeżeniami i zaleceniami publikowanymi przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP oraz władze innych krajów (np. Wielkiej Brytanii, USA, Australii), a także śledzić bieżące doniesienia medialne. Podróżowanie do niektórych regionów Pakistanu jest stanowczo odradzane przez wiele rządów. Poniższe informacje mają charakter ogólny i nie zastępują oficjalnych ostrzeżeń.

Kwestie zdrowotne:

• Ubezpieczenie: Posiadanie kompleksowego ubezpieczenia podróżnego pokrywającego wysokie koszty leczenia, hospitalizacji oraz ewakuacji medycznej (w tym transportu lotniczego) jest absolutnie kluczowe. Standard opieki medycznej jest bardzo zróżnicowany; w dużych miastach dostępne są prywatne szpitale o stosunkowo dobrym standardzie, ale na prowincji i w rejonach górskich dostęp do opieki jest bardzo ograniczony.
• Szczepienia: Brak szczepień obowiązkowych przy wjeździe z Europy. Jednak zalecane są szczepienia przeciwko WZW A, WZW B, durowi brzusznemu, tężcowi, błonicy, polio (Pakistan jest jednym z niewielu krajów, gdzie wciąż występuje dziki wirus polio – szczepienie jest szczególnie ważne), a w zależności od charakteru podróży także przeciwko wściekliźnie, japońskiemu zapaleniu mózgu czy cholerze. Konieczna jest konsultacja z lekarzem medycyny podróży na 6-8 tygodni przed wyjazdem.
• Choroby przenoszone przez wodę i żywność: Ryzyko chorób takich jak dur brzuszny, cholera, biegunki podróżnych, ameboza jest wysokie. Należy pić wyłącznie wodę butelkowaną lub przegotowaną/oczyszczoną, unikać lodu, jeść w sprawdzonych miejscach, unikać surowych warzyw i owoców nieobranych samodzielnie, dbać o higienę rąk.
• Choroby przenoszone przez komary: Występuje ryzyko malarii (zwłaszcza na terenach poniżej 2000 m n.p.m., sezonowo), dengi i japońskiego zapalenia mózgu. Należy stosować repelenty, moskitiery, nosić odpowiednią odzież. Konieczna konsultacja lekarska w sprawie profilaktyki antymalarycznej.
• Choroba wysokościowa (AMS): Poważne ryzyko podczas podróży w regiony górskie (Gilgit-Baltistan, Chitral, Kaszmir). Niezbędna jest właściwa aklimatyzacja.
• Zanieczyszczenie powietrza: W dużych miastach (zwłaszcza Lahaur, Karaczi) poziom zanieczyszczenia powietrza bywa bardzo wysoki, co może powodować problemy zdrowotne, szczególnie u osób z chorobami układu oddechowego.

Kwestie bezpieczeństwa:

• Terroryzm: Zagrożenie terroryzmem jest wysokie w całym kraju, choć ryzyko różni się w zależności od regionu. Szczególnie narażone są prowincje Beludżystan i Khyber Pakhtunkhwa (zwłaszcza obszary graniczące z Afganistanem), ale ataki zdarzają się również w dużych miastach (Islamabad, Lahaur, Karaczi, Peszawar, Kwetta). Celem ataków mogą być siły bezpieczeństwa, zgromadzenia religijne, miejsca publiczne, hotele, obiekty rządowe, a także obcokrajowcy. Należy zachować szczególną czujność, unikać dużych zgromadzeń i miejsc uznawanych za potencjalne cele.
• Niestabilność polityczna i społeczna: Sytuacja polityczna bywa napięta, możliwe są demonstracje, protesty i zamieszki, które mogą przerodzić się w akty przemocy. Należy unikać wszelkich zgromadzeń publicznych i demonstracji. Możliwe są również napięcia i konflikty na tle etnicznym i religijnym (szczególnie ataki na mniejszości religijne).
• Przestępczość: W dużych miastach i niektórych regionach (np. Beludżystan) istnieje ryzyko przestępczości pospolitej (kradzieże, napady rabunkowe) oraz poważnej przestępczości, w tym porwań dla okupu (również dotyczących obcokrajowców). Należy zachować ostrożność, unikać samotnego podróżowania po zmroku, nie eksponować wartościowych przedmiotów.
• Regiony przygraniczne: Podróżowanie w pobliżu granicy z Afganistanem, Iranem oraz Linii Kontroli (LoC) z Indiami w Kaszmirze jest szczególnie niebezpieczne i stanowczo odradzane ze względu na ryzyko konfliktów zbrojnych, terroryzmu i działalności przestępczej.
• Ograniczenia w podróżowaniu: Dostęp do niektórych obszarów (np. dawne Terytoria Plemienne Administrowane Federalnie – FATA, niektóre części Beludżystanu, Azad Kaszmir) może wymagać specjalnych pozwoleń (NOC) i/lub eskorty sił bezpieczeństwa. Należy sprawdzić aktualne wymogi przed podróżą.
• Transport: Podróżowanie transportem publicznym (autobusy, pociągi) wiąże się z pewnym ryzykiem (wypadki, zły stan techniczny, potencjalne cele ataków). Drogi są często w złym stanie, a ruch chaotyczny. Należy zachować szczególną ostrożność.
• Kultura i obyczaje: Pakistan jest konserwatywnym krajem muzułmańskim. Należy bezwzględnie szanować lokalne normy i zwyczaje. Dotyczy to zwłaszcza ubioru (szczególnie kobiet – zalecane długie spodnie/spódnice, luźne tuniki zakrywające ramiona, chusta na głowę może być wymagana lub mile widziana w niektórych miejscach), zachowania w miejscach publicznych (unikanie publicznego okazywania czułości) oraz spożywania alkoholu (surowo zabronione dla muzułmanów, ograniczone dla obcokrajowców). Szczególną wrażliwość należy zachować w kwestiach religijnych; bluźnierstwo jest bardzo poważnym przestępstwem.

Podsumowując, podróż do Pakistanu wymaga bardzo starannego przygotowania, świadomości licznych i poważnych zagrożeń oraz ciągłego monitorowania sytuacji bezpieczeństwa. Zaleca się korzystanie z usług renomowanych, licencjonowanych operatorów turystycznych, posiadanie lokalnych kontaktów oraz ścisłe stosowanie się do zaleceń władz i sił bezpieczeństwa. Wiele obszarów o ogromnym potencjale turystycznym jest obecnie trudno dostępnych lub niebezpiecznych dla samodzielnych podróżników.